‘Act Now’: met Ursula von der Leyen en Frans Timmermans naar klimaatneutraal Europa

Het lijkt afgesproken werk: de samenloop van de slotweek van COP25 en de duo-presentatie van de EU Green Deal door de voorzitter en eerste voorzitter van de Europese Commissie. De twee toppolitici zijn formeel pas tien dagen op weg. Toch zijn  door de bewuste koppeling aan COP25 ook buiten Europa de ogen gericht op wat (te) voorbarig een pact wordt genoemd: de hardop uitgesproken ambitie om in 2050 heel Europa klimaatneutraal te maken. Een netto uitstoot van nul CO2: dat is een pittige opgave, zelfs voor een (nog niet) eensgezind, laat staan verdeeld Europa. De praktijk leert, dat het plaatsen van een stip op de horizon minder moeite kost dan het bedenken en vooral treffen van maatregelen, die op korte termijn effect sorteren.

Ursula von der Leyen: The European Green Deal is our new growth strategy – for a growth that gives back more than it takes away. It shows how to transform our way of living and working, of producing and consuming so that we live healthier and make our businesses innovative. We can all be involved in the transition and we can all benefit from the opportunities. We will help our economy to be a global leader by moving first and moving fast. We are determined to succeed for the sake of this planet and life on it – for Europe’s natural heritage, for biodiversity, for our forests and our seas. By showing the rest of the world how to be sustainable and competitive, we can convince other countries to move with us

COP25 in Madrid is overigens de 25ste ‘Conference of the Parties’ in het kader van het VN Klimaatverdrag: de 15e ‘followup’ van het Kyoto-protocol en de 2e conferentie voor de uitvoering van het befaamde Parijs Akkoord (2015). Hoewel Kyoto (1997) al meer dan twee decennia geleden is, bewaar ik goede herinneringen aan die VN-Conferentie waar eigenlijk voor de eerste keer een serieus protocol werd overeengekomen. Uit onze gesprekken met Amerikaanse senatoren werd toen al duidelijk – ver voor Trump dus – dat vraagtekens pasten bij de medewerking van de Verenigde Staten. Maar de ‘sense of urgency’ was voelbaar, zeker onder de Europese deelnemers. Intussen heeft de tijd(geest) niet stilgestaan. De neoliberale wind, die in grote delen van Europa is gaan waaien, heeft de kernpunten van rentmeesterschap en gedeelde verantwoordelijkheid geen goed gedaan. Integendeel. Actuele reacties op social media leren nu al, dat de klimaatontkenners op de extreem-rechtse zijde van het politieke spectrum in de EU Green Deal een nieuwe stok hebben gevonden om de duurzame ontwikkeling verbaal neer te slaan. De aanvallen op Frans Timmermans zullen averechts werken, ook al blijft waakzaamheid geboden.

Frans Timmermans: We are in a climate and environmental emergency. The European Green Deal is an opportunity to improve the health and well-being of our people by transforming our economic model. Our plan sets out how to cut emissions, restore the health of our natural environment, protect our wildlife, create new economic opportunities, and improve the quality of life of our citizens. We all have an important part to play and every industry and country will be part of this transformation. Moreover, our responsibility is to make sure that this transition is a just transition, and that nobody is left behind as we deliver the European Green Deal.

Op de dag, waarop COP25 begonnen was, had Pär Larshans – Sustainability Director van de Ragn Sells Group uit Zweden – op doorreis naar Madrid mij gevraagd om in den Haag even bij te praten over gezamenlijke activiteiten op het terrein van de circulaire economie, en over de politieke betekenis van COP25. Bij een kort interview noemde ik drie harde actiepunten: het waarborgen van voldoende ‘public support’,. ook in sociale zin (social justice); en het nemen van concrete, voel- en zichtbare maatregelen op korte termijn. EU Vice President Frans Timmermans heeft – zo bleek uit zijn presentatie – oog voor de sociale aspecten van de EU Green Deal. Praten over 2050 – zo meen ik – is mooi maar blijft zonder betekenis, wanneer echte maatregelen uitblijven. Mijn derde punt: geen maatregelen uitsluiten, waarbij ik doel op niet-populaire actiepunten als kernenergie en CCS. Kernenergie is onmisbaar vanwege toenemend beroep op elektriciteit; en natuurlijke of artificiële opslag van CO2 is nodig omdat niet alle CO2-emissies vermeden kunnen worden.

Anders dan bij de totstandkoming van het Paris Agreement (2015) besteden de Madrid-gangers nu wel aandacht aan de transitie naar circulaire economie. Uit de korte verslagen en bondige interviews, die Pär Larshans vrijwel dagelijks naar zijn volgers stuurt, blijkt dat niet alleen ‘Act Now’ veel weerklank vindt maar ook de grote betekenis van de kernaspecten van afval (of resource-) hiërarchie: preventie, hergebruik en recycling. Ik wijs met name op de bijdrage van Hans Bruyninckx, general Director European Environmental Agency op 11 Dec 2019 in het Noorse Paviljoen (zie verslag Pär Larshans). Wanneer in Europa of beter nog wereldwijd de overgang van de lineaire naar de circulaire economie vorm en inhoud krijgt, zullen veel sectoren een aanmerkelijke bijdrage leveren aan de terugdringing van CO2-emissies, en dus aan het klimaatbeleid. Dat daarbij een goede balans moet worden gevonden tussen markt en overheid, spreekt vanzelf. Aan een bureaucratische planeconomie bestaat evenmin behoefte als aan een ongebreidelde groei. De uitdaging ligt -zoals zo vaak – in het midden: de verbinding tussen welvaart en welzijn, tussen ‘social justice’ en ‘responsible economics’, het behoud en de versterking van ‘natural and social capital’.

Gelukkig klinken de eerste politieke reacties positief, in Europa – althans het Europees Parlement – maar eigenlijk ook in Nederland. Het Klimaatakkoord en de Klimaatwet hebben kennelijk de weg al enigszins geeffend, ook al laten concrete acties – ook door het gedoogbeleid – nog steeds op zich wachten. Ongetwijfeld zullen de ‘usual suspects’ – volbloed klimaatsceptici en hardleerse populisten – twijfels gaan zaaien, temeer waar het Europese voortouw volgens brexit- en nexit-lieden in de verkeerde handen ligt. In het midden van het politieke spectrum is ook enig tandengeknars hoorbaar, vooral omdat de verkeer- en vervoersectoren niet langer buiten schot kunnen blijven. Maar grosso modo lijkt een politiek draagvlak verzekerd, wanneer bij de maatregelen rekening wordt gehouden met de draagkracht van de bevolking en de concurrentiepositie van het bedrijfsleven. Van politici mag en moet lef en daadkracht worden gevraagd: Act Now dus.

Van intuïtief en visionair concept tot wereldwijde standaard voor afvalbeheer en circulaire economie

Had ik in 1979 de tijd van 2019 voor ogen, toen ik als relatief jong CDA-Tweede Kamerlid tijdens  het debat over de milieubegroting de inmiddels alom bekende Ladder van Lansink voorstelde? Eerlijk gezegd: nee. Wat ik wel voelde – toegegeven: meer intuitief dan wetenschappelijk – was de noodzaak van een ordening van het afvalbeheer. Wat ik ook wist, was het belang van het voorkomen van afval. In de voorkeursvolgorde voor het afvalbeheer moest afvalpreventie de hoogste prioriteit krijgen.  Bronscheiding, en wanneer dat onmogelijk was nascheiding, stonden ook hoog op de in 1979 nog fictieve ladder. Dat hergebruik van producten en materialen een belangrijke bijdrage moesten geven was in 1979 immers even duidelijk als het besef, dat de terugwinning van energie als een nuttige, zijn het minder te waarderen activiteit zou zijn. Storten van afval moest hoe dan ook vermeden worden, tenzij de geïmmobiliseerde resten ergens een functionele toepassing zouden vinden.

Intussen is de Ladder van Lansink – ook wel afvalhierarchie (Eng: waste hierarchy) genoemd – niet meer weg te denken uit de internationale afvalwetgeving. Ook afval- en recycling-bedrijven hebben de ladder opgenomen in hun business-modellen. De voorkeursvolgorde is een karakteristiek onderdeel van de Europese Waste Directives van 2008 en 2018. Ook buiten Europa is de ‘Waste Hierarchy’ het leidend beginsel voor het zorgvuldig ketenbeheer van producten en materialen, en tegelijk een ‘routemap’ voor de transitie naar circulaire economie. Tot mijn verrassing verwierf ik met ‘Challenging Changes’, het boek waarin ik de afvalhierarchie verbindt met circulaire economie, de ISWA Publication Award 2018, een eervolle onderscheiding, die ik graag deel met alle mensen en instituties die mij op mijn reis door afvalland gestimuleerd en begeleid hebben.

Dat die reis nog niet ten einde is blijkt uit de achterblijvende ontwikkelingen in sommige continenten en landen, en uit de actuele cijfers in eigen omgeving, ook in Europa. De vervuiling van de oceanen is evenzeer een signaal als het zwerfafval in Nederland. Voedselverspilling blijft een groot probleem, net zo als het gemak waarmee veel mensen zich van plastics ontdoen. Bovendien blijft consumentisme de boventoon voeren, ook veertig jaar nadat ik die trend al als een van de drijfveren van de voorkeursvolgorde benoemde. Het is daarom lovenswaardig dat Recycling Netwerk de viering van 40 Jaar Ladder van Lansink aanrijpt om de eerste stap van de voorkeursvolgorde – preventie – opnieuw onder de aandacht te brengen.

Wellicht had NRC-colomniste Louise Fresco in haar recente bijdrage ‘Afval bestaat niet in natuurlijk eco-systeem’ de Ladder van Lansink voor ogen toen zij opschreef: Al sinds de jaren 70 streven we ernaar kringlopen beter te sluiten, dus minder te verspillen’. De geringe vorderingen op de weg naar circulaire economie illustreren, aldus Louise Fresco,‘ de discrepantie tussen waardering voor landschap en natuur en begrip van kringlopen’. De gekende columniste vindt, dat het verhaal van natuur en mensheid anders verteld moet worden. Die begrijpelijke oproep sluit aan bij de actuele trend van het ‘narratief’  Maar het gaat natuurlijk om meer: inderdaad efficiënte technische en sociale oplossingen voor preventie, hergebruik en recycling, inclusief het besef van bronscheiding waar mogelijk. Met recycling van papier en plastic wordt ook het klimaatbeleid gediend. Te vaak wordt vergeten, dat een stevige toepassing van de Ladder van Lansink de circulaire economie bevordert, en tegelijk de emissie van CO2 aanmerkelijk vermindert.

De reis van bewustmaking en kennisdeling gaat intussen verder, ook in sectoren, die niet behoren tot het klassieke domein van het afvalbeheer. Bij de Ragn Sells Gropup in Zweden trof mij de grote aandacht voor de herwinning van fosfaten en nitraten, elders de belangstelling voor chemische recycling als partiële oplossing voor het vraagstuk van het plastic afval. CO2, onttrokken aan afvalverbrandingsgassen krijgt – zo laat AVR zien – een nieuw leven in tuinbouwkassen. En SNB – NV Slibverwerking Noord Brabant – toont aan, dat de afvalwater- en slibketen ook op circulair-economische basis kan worden ingericht. Op weg naar de halve eeuw Ladder van Lansink blijven preventie en hergebruik circulaire trefwoorden, in Nederland, Europa en elders. Vandaar het plan om Challenging Changes en de vorm van een e-book nog grotere verspreiding te geven.

Sophie van Kempen viert in Gasterij De Arend haar 7e lustrum

‘Laten we samen mijn 35e verjaardag vieren met een high tea in Gasterij de Arend’, aldus de eervolle uitnodiging van Sophie van Kempen, die haar familieleden en vrienden verraste met wat een bijzondere bijeenkomst zou worden. Bijzonder vanwege het feestelijke karakter, het even gemêleerde als enthousiaste gezelschap, de schitterende locatie, de weloverwogen tafelschikking (die later zou worden losgelaten), en het mooie weer, ook al brachten we de meeste uren door in de gelagkamer. De Arend was voor mij een onbeschreven blad, wellicht omdat ik op tochten naar Druten en verder Winssen meestal rechts liet liggen.Ik herinner me slechts de dorpskern, toen ik ooit een expositie van Piet Heinen in De Paulus mocht openen; en later, toen ik het graf van het Boertje van Winssen zocht voor het Biografisch Woordenboek Gelderland. Dat de Tempelhof van Huub en Adelheid Kortekaas niet ver van De Arend ligt, was mij ontgaan.

Echte Maas-en-Waalers kennen Gasterij de Arend natuurlijk wel, al was het alleen al vanwege de boeiende geschiedenis van het familiebedrijf. Nijmegenaren, neergestreken in Weurt, Beuningen of Ewijk weten het in meer kringen befaamde etablissement natuurlijk ook te vinden, veelal voor bruiloften en andere veelel plezierige bijeenkomsten. Geen wonder dus, dat Sophie – na een kort vergelijkend onderzoek in Nijmegen en omgeving – al snel haar oog liet vallen op Gasterij de  Arend, in vroeger tijden dorpscafe en tussenstop voor de paardetram, nu pleisterplaats voor mensen die wat te vieren hebben. Ik neem aan dat Klaas meegeholpen heeft bij de zoektocht, te oordelen naar de vanzelfsprekendheid, waarmee hij zich temidden van Sophie’s familie en vrienden bewoog.

Sophie’s zeer geslaagde High Tea op 24 augustus 2019 begon buiten op het kleine terras, waar de al aanwezige gasten laatkomers in de verte konden zien aankomen. Na de hartelijke begroeting en dito kennismaking – soms ook een weerzien – volgde onmiddellijk de eerste alcoholische versnapering: geen thee dus, maar een mooie, droge prosecco: een passende starter voor wie rustig wil beginnen. Binnen wachtte intussen de fraai gedekte tafel, met een naamplaatje voor elke gast. Sophie had niets aan het toeval overgelaten. Zelf kwam ik aan het (ene) hoofd van de tafel terecht, tussen Ans en Inge Hondebrink, met een mooi zicht op de disgenoten en de gerechten.

Kort na Sophie’s welkomstwoorden en de ‘verorbering’ van de eerste gerechten nam Maria, Sophie’s moeder het woord om haar in het blauw geklede dochter twee doosjes te schenken: een persoonlijke kusjesdoos – kennelijk een familietraditie – en een geluksdoos met lege kaartjes, waarop alle gasten hun gelukwensen voor Sophie mochten schrijven. Dat deden zij met plezier. De inhoud bleef verborgen in het doosje. Benieuwde disgenoten moeten zich tot Sophie wenden, wanneer zij hun nieuwsgierigheid niet kunnen onderdrukken. Zelf schreef ik in een moeilijk handschrift, dat de tijd wel erg snel gaat, niet alleen vanwege het leeftijdsverschil van vijftig jaar maar ook omdat het al weer bijna acht jaar geleden is, dat ik de talentvolle boekontwerpster ‘toevallig’ ontmoette.

Maar toeval bestaat niet, althans volgens mensen die dat menen te weten. Sophie had trouwens Alexander Bobkin en zijn echtgenote Lucy Besson ook uitgenodigd. Dat was een mooie aanleiding om voor de High-Tea-genoten de vaak gestelde vraag te beantwoorden, hoe en waar ik Sophie heb leren kennen. Welnu: dat was op het atelier van Lucy Besson, die mij had gevraagd ook eens naar haar werk te komen kijken. Waarom kom je wel bij Alexander, en niet bij mij? Toen ik bij haar binnenliep, zat Sophie daar. Lucy stelde haar aan mij voor en liet het boek zien, dat Sophie voor haar gemaakt had. Zij ontwerpt mooie boeken, zei ze, zich waarschijnlijk Beeldspraak herinnerend. Toevallig (of niet) zocht ik een boekontwerper, omdat Kees Hakvoort, die ik Beeldspraak en De Kracht van de Kringloop had ontworpen, aan een ernstige ziekte was overleden.

De in 2011 beoogde vertaling van De Kracht van de Kringloop ging niet door, maar gelukkig diende zich een ander project aan. De realisering van de Zonneboom van Andreas Hetfeld in 2012 moest ook in een boek worden vastgelegd. Dat boek – fraai vormgegeven door Sophie – werd in 2015 gevolgd door Het Verleden Voorbij, De Toekomst Tegemoet over de geschiedenis van Huize Rosa. Dat opvallende boek kreeg een goede ontvangst, ook door de opzienbarende vormgeving en de fraaie foto’s van Inge Hondebrink. Vanzelfsprekend vertrouwde ik in 2016 de vormgeving van Challenging Changes, mijn nieuwe boek over de betekenis van de Ladder van Lansink voor circulaire economie weer toe aan Sophie. Dat leverde opnieuw een mooi resultaat op: het boek zelf, en de toekenning van de ISWA Publication Award 2018 in Kuala Lumpur. De kroon op het werk is het ontwerp en realisering van De Toren van Babel: een bibliofiele uitgave , die op 5 juni 2019 het licht zag: een mooie samenwerking van Harrie Gerritz, Sophie en mij.

Auteur en vormgever hadden tussen de bedrijven door in 2017 met persoonlijke tegenslagen te maken. Zelf moest ik een open hart-operatie ondergaan, en Sophie moest andere teleurstellingen overwinnen. Dat lukte wonderwel: een meervoudige, soms gedeelde zij het andersoortige revalidatie, inclusief de viering van een bijzondere verjaardag op 24 augustus 2017. Nu, twee jaar later, wappert de virtuele verjaardagsvlag fier in de wind. De goede wensen in het geluksdoosje – door alle gasten opgeschreven in Gasterij de Arend – vergezellen Sophie op de weg naar volgende mijlpalen. Het was een voorrecht om in Winssen op historische bodem samen met familie – Maria, Damiën en Lotte – en de andere gasten in vriendschap Sophie’s 35e verjaardag eensgezind te vieren.

De beelden op de ’tegels’ spreken voor zich. Blije gezichten van Sophie, Maria, Damiën, Klaas, Inge, Lucy en de andere vrienden die zich het feestelijke 7e lustrum van Sophie zullen blijven herinneren

Een ’toevallige’ verrassing bij Kasteel Staverden

Toeval bestaat niet, ook niet in Uddel. Bij het afrekenen van enkele boodschappen in de lokale supermarkt trok een ministellage met een stapel bierflesjes mijn aandacht. Op de bruine etiketten staat Uddelaer. Wordt ergens in Uddel ook bier gebrouwen, zoals in talloze andere plaatsen waar de charme van speciale bieren is ontdekt? Of had een slimmerik ergens wat bier ingekocht en voor de aardigheid speciale etiketten laten drukken, zoals we vroeger bij MHV ZOW wel deden, wanneer via allerhande wijnacties de clubkas moest worden verstevigd?

Inderdaad: toeval bestaat niet. In plaats van de gebruikelijke wandeling naar de Hunnerschans en het Uddelermeer besluiten we naar Staverden te rijden om vanaf de parkeerplaats naar de witte pauwen te wandelen, en van daar via het kleine bos naar de kleurrijke tuin van Kasteel Staverden. Op de (terug)weg van het bezoekerscentrum en de Watermolen naar de parkeerplaats wijst een bord ons plotseling de weg naar De Uddelaer. De brouwerij blijkt gevestigd in het vroegere Koetshuis van Kasteel Staverden: een fraai bouwwerk, dat op het eerste gezicht niet aan bier doet denken.

Dichterbij gekomen valt het terras op. Een ‘toevallig’ vertrekkend fietser meldt, dat de brouwerij open is, en vraagt waar en hoe we De Uddelaer ontdekt hebben. Bij de Coop in Uddel is mijn antwoord. Hij verontschuldigt zich, omdat hij weg moet, maar zegt erbij dat zijn oom in de brouwerij ons meer kan vertellen. De man met de fiets blijkt achteraf Jacques Brinkman te zijn, de befaamde oud-hockey-international, die vanaf november 2018 als mede-eigenaar en meesterbrouwer de hobby-brouwerij van zijn oom aan de Uddelse Oude Dijk heeft verruild voor deze bijzondere locatie.

Het Gelders Landschap was snel bereid om het leegstaande Koetshuis te verhuren aan oom en neef Brinkman, die met groot enthousiasme maar liefst zeven speciale bieren brouwen, allemaal onder het label Uddelaer. Wij bestellen Witbier, dat wonderwel goed smaakt. Jacques’ oom vertelt met zichtbaar genoegen hoe hij in 2017 met zijn neef op een Duitse bier-vakbeurs de gloednieuwe bierinstallatie aanschafte. In de ‘Brewpub’ kunnen de bezoekers met eigen ogen zien en met hun mond proeven, hoe de oude(re) en jonge meesterbrouwers van een hobby een aanstekelijk beroep hebben gemaakt. 

Toeval bestaat niet, en nooit te oud om te leren (drinken): die woorden schieten mij weer te binnen wanneer Jacques’ oom in het kleine winkeldeel van de Brewpub plotseling zegt: U hebt een bekend gezicht. Na het noemen van de naam ontspint zich een boeiend gesprek over van alles en nog wat. Ook doorwerken na de pensioengerechtigde leeftijd komt aan de orde. Doorwerken als brouwer en gastheer op een schitterende lokatie, vlak naast Kasteel Staverden: dat is inderdaad een vorm van geluk, dat zich soms aandient. Hoe het ook zij: een bezoek aan en genieten van de Uddelaer: dat is de moeite van een auto- of fietstocht meer dan de moeite waard, zeker voor de grote schare van liefhebbers van speciaal-bieren

Circular Economy with Dirty Murph & The Kerbside Sorters

Verrassingen blijven boeien. Min of meer bij toeval beluisterde ik naar aanleiding van een tweet van Isonomia’s Peter Jones de Circular Economy Song, een country-rock-achtig nummer, waarin op het eerste gehoor een lans wordt gebroken voor recycling. De naam van de band kende ik evenmin als de zanger: Dirty Murph & The Kerbside Sorters. Die opvallende naam geeft een niet zo muzikale Nederlander evenmin aanknopingspunten als de letterlijke, alliteratieve vertaling: stoeprand sorteerders. De tekst van het opwekkende lied moest dus uitsluitsel geven..

De cover van het album, waarop Dirty Murph en zijn makkers nog meer songs hebben vastgelegd, biedt al enige herkenning via de container met daarop de omgekeerde afvalpyramide. Vandaar mijn retweet: For the first time: a song about recycling with a picture of the waste hierarchy, perhaps changing the mindset of people. In een snelle respons wees Peter Jones – de hoofdredacteur van Isonomia, waarvoor ik sinds 2015 bijdragen schrijf – mij erop, dat de afvalhierarchie, de Ladder van Lansink dus, een prominente plaats in de Circular Economy Song had. Dat bleek bij nog eens luisteren – klik maar op de blauwe tekst – inderdaad het geval. Luister en ontdek de afvalladder in het derde couplet:

Some people think a landfill is an enchanted place
Where all the things they throw away
Are magically erased
There’s the people who’ll incinerate anything that burns
And once it goes up the flue
It’s none of their concern

CHORUS: 

When you throw stuff in the bin 
It never really goes away 
Are we ever going to learn that recycling pays? 
Keeps material going round in circles forever 

A truckload of contaminated dry recycling 
May pass the MRF gate but lowers your rate
And isn’t worth anything 
If you can accept cartons, and pots and tubs and trays 
And small WEEE at the kerbside 
You’re heading the right way > CHORUS

If you must write waste policies make sure you underline 
Preventing waste is always best 
With reuse not far behind 
Recycling is up above what happens to refuse 
Try to bin only the things that you must 
It’s up to you to choose > CHORUS

Achteraf bleek, dat Dirty Murph & The Kerbside Sorters het huisorkest van Eunomia – en dus ook van Isonomia – is. ‘Foreign friends’ Peter Jones en Steve Watson schrijven de teksten, terwijl Peter veelal ook als zanger figureert. Wie Dirty Murph is, blijft voor outsiders verborgen. Wellicht de vuilnisman met het rode jack, een soort opperman. Hoe het ook zij: het goedgeluimde stel levert een onverwachte, muzikale en dus culturele bijdrage aan de transitie naar circulaire economie. Zij ontpoppen zich als wetenschappers en beleidmakers, die meer in hun mars hebben dan op het eerste gezicht en geluid lijkt. Kennis, kunde, humor en soms wat plezier, daar draait veel, zo niet alles om: in Bristol en elders. Jan Storm en zijn Belgian Blues Company kunnen er over meepraten, en waarschijnlijk ook zingen.

Een boeiende grenswandeling bij Ven-Zelderheide in Noord Limburg

Een klein paradijsje, vlak bij Nijmegen: zo noemde De Gelderlander enige tijd geleden de Zelderse Driessen, een bij weinig mensen bekend natuurgebied aan de Niers bij het grensdorp Ven-Zelderheide. Wie in Ottersum de weg naar Kleef inslaat, en niet naar Siebengewald gaat maar langs (het vroegere klooster) Maria Roepaan naar de grens met Duitsland rijdt, treft kort voor de bebouwde kom van Ven-Zelderheide een verharde weg naar DSV, het zaadveredelingsbedrijf dat in Zelder is gevestigd. De slagboom staat altijd open: doorrijden is dus het toegestane parool.

 Het historische landgoed Zelder bestond ooit uit enkele boerenhoeven en een kleine kapel, die nu door DSV gebruikt wordt als ontvangstruimte. Voor een gerenoveerde hoeve – nu DSV-kantoor – is voldoende parkeerruimte, ook voor bezoekers aan het natuurmonument Zelderse Driessen, dat vanaf het parkeerterrein via een breed pad te bereiken is. Enkele grote kassen maken duidelijk, dat kweken niet altijd een open-lucht-activiteit is. Het bosgebied is evenmin vanzelf ontstaan, maar rond 1900 aangeplant. Oude bomen op boomwallen leren, dat het natuurgebied vroeger verkaveld was.

 De plantenrijkdom van De Zelderse Driessen trekt vooral insiders aan. Het gebied staat bekend om de bomen, heesters, struikgewas en planten, tot bodembedekkers in het grasland toe. Flora-kenners ontdekken naast diverse naaldbomen ook een aardige verscheidenheid aan loofbomen: berken en beuken, eiken en zelfs kersenbomen. Naast de hazelaar valt ook de rode kornoelje op. Bij de overgang van lente naar zomer schiet langs de paden vooral het vingerhoedskruid op, meestal licht paars maar soms ook wit, en in allerlei maten. Koekoeksbloemen trekken de aandacht, door aaneengesloten reeksen.

Het rivierduincomplex maakt van de Zelderse Driessen een afwisselende en boeiende landschap, dat ongeveer tien duizend jaar geleden tot stand is gekomen. De boomwallen, die het nu grotendeels begroeide gebied doorkruisen, zijn aanzienlijk jonger. De erfafscheidingen van weidegronden dateren volgens insiders uit de middeleeuwen. De nu nog resterende grasvlakte bij de Niers is getuige hekken en uitwerpselen kennelijk nog in gebruik als weidegebied. Het is intussen nog maar de vraag, of schapen en runderen de vele grassoorten kunnen onderscheiden en de overvloedige zuring weten te waarderen. 

Zoogdieren zijn schaars. Maar wie geluk heeft treft naast de grote plantenrijkdom en diverse broedvogels, reeen en herten aan. Hier en daar vormen holen het bewijs, dat ook dassen de Zelderse Driessen hebben weten te vinden. Mensenschuwe dieren vinden in het slechts 53 hectare grote (of kleine) natuurgebied alle rust, omdat slechts weinig mensen het ‘paradijsje’ weten te vinden. De spaarzame bezoekers moeten het overigens doen met sporen van konijnen, hazen en vossen om te beseffen, dat de Zelderse Driessen eerder bestemd is voor dieren dan voor nieuwsgierige stedelingen.

Aan de randen van de Zelderse Driessen trekt het landschap de aandacht. Aan de zuidzijde ligt het karakteristieke rivierdallandschap van de Niers, die bij Zelder de grens met Duitsland markeert. De uit Duitsland afkomstige rivier ‘omarmt’ als het ware het natuurgebied. Aan de noordelijke kant liggen uitgestrekte akkerbouwvelden, waar het zaaigoed opgroeit. De tegenstelling tussen het natuurlijke rivierlandschap met de overgang van rivierduin naar bos, en de strak bewerkte akkers vol diverse gewassen met de abrupte afscheiding van het bos, geeft de Zelderse Driessen een bijzondere uitstraling, bij ons bezoek op 16 juni 2019 nog versterkt door de zware wolkenpartijen.

Bij een recent bezoek – Tweede Paasdag 2020 – blijkt, dat een rondwandeling langs en door het rivierdal lastiger is geworden. Een groot deel van het terrein is afgezet met prikkeldraad, ook in het bos, kennelijk om de bruine runderen meer ruimte te geven. Wandelaars moeten enig lef hebben om de forse dieren te trotseren. Een rondwandeling langs de zuidelijke kant van de Zelderse Driessen biedt overigens een goed alternatief. voor een interessante terugtocht. Het aanvankelijk slingerende voetpad gaat later over in een pad, dat uitkomt halverwege het DSV-kassencomplex. Mountain bikers worden ontmoedigd door omgewaaide of op het pad neergelegde bomen.

Half april leveren de wilde fruitbomen aan de rand van het bos en de wilde boshyacinten, die in groepen bij elkaar staan. een extra verrassing op. De wilde, meestal diep blauwe bloemen komen in Nederland niet al te vaak voor.

Bij de presentatie van De Toren van Babel – Allegorese en Iconografie door Ad Lansink en Harrie Gerritz in Museumpark Orientalis

Wat het toeval of genade, dat ik in 1973 kunstenaar Harrie Gerritz leerde kennen, via zijn broer Harrie, wethouder van Wijchen en (mede) lid van de Stadsgewestraad Nijmegen? Wa het toeval (of toch inductie), dat ik in 1979 de voorkeursvolgorde voor afvalbeheer vastlegde in een motie, die vervolgens unaniem door de Tweede Kamer werd aanvaard? Wat het toeval (nee toch?), dat die afvalhiërarchie na de wettelijke codificatie in 1993 plotseling de Ladder van Lansink is gaan heten? Was het toeval, dat Jan van Laarhoven, directeur van het Bijbels Openlucht Museum (nu Museumpark Orientalis) in 1998, mij kort voor mijn vertrek uit de Tweede Kamer vroeg om de expositie De Waanzin ten Top over de Toren van Babel te openen met een toespraak over hoogmoed, spraakverwarring en politiek?

Was het toeval, dat ruim tien jaar later Hannet de Vries, destijds directeur van de VAR in Wilp, mij aanspoorde met haar een boek over de Ladder van Lansink te schrijven. De mensen moesten toch weten, wat drie decennia eerder mijn drijfveren waren geweest, en wat de toekomst ons kan brengen? Was het toeval of toch genade, dat ik in 2011 boekontwerper Sophie van Kempen ontmoette in het atelier van Lucy Besson? Het was geen toeval (wel deductie, afgeleide) dat Jan Storm, toen net oud-directeur van NedVang, mij stimuleerde om een Engelstalig boek te schrijven over de afvalhierarchie als een ‘routemap’ voor circulaire economie. Op de burelen van de Europese Commissie had hij ontdekt, dat de Ladder van Lansink daar een onmiskenbare leidraad was voor de circulariteit van het afvalbeheer.

In de tweede helft van 2015 gingen Jan Storm en ik aan de slag: hij met fondsenwerving en formering van een ‘Editorial Board’ en ik met nadenken over en schrijven van het boek, dat aanvankelijk Circular Power zou gaan heten, maar na een goed gesprek met Bart de Bruin – nu directeur vaan Dar – de titel kreeg: Challenging Changes – Connecting Waste Hierarchy and Circular Economy. De fondsenwerving verliep voorspoedig, het schrijfwerk ook. In de loop van 2016 werd duidelijk, dat Challenging Changes in de loop van 2017 kon verschijnen. Sophie van Kempen had intussen een fraai boekontwerp voor ogen, en ruim voor het verschijnen ook een bijzondere omslag, daarbij geïnspireerd door de zeefdruk ‘De Ladder van Lansink’, die Harrie Gerritz in 2012 op verzoek van Attero (Wijster) had ontworpen. De open-hart-operatie, die ik in februari 2017 moest ondergaan, kostte enkele maanden. Maar na de revalidatie bleek al gauw, dat Challenging Changes in October 2017 het licht kon zien.

Delen en uitwisseling van kennis en ervaring over de landsgrenzen heen: dat was van het begin af de bedoeling van stimulator Jan Storm en mijzelf, en ook van de ‘editorial board’ die mij met raad en daad terzijde heeft gestaan. Het belang van ‘sharing knowledge’ bleek al bij de boek-presentatie en – twee weken later – bij het GSTIC-Congres van VITO, beide in Brussel. Het werd nog duidelijker in de loop van 2018 uit de bestellingen uit een groot aantal landen, niet alleen in Europa maar ook in Azië en Amerika. Uitnodigingen voor presentaties in België, Zweden, Libanon en Zuid-Afrika onderstrepen de internationale belangstelling voor ‘Challenging Changes’. De waardering kreeg op een voor mij verrassende wijze gestalte in de toekenning van de prestigieuze ISWA Publication Award 2018 in Kuala Lumpur tijdens het ‘World Congress 2018 van de International Solid Waste Association

Terug naar de vraag van het toeval, of beter: de genade die je toevalt (aldus kunstkenner Willem van Lieshout tijdens een discussie met kunstenaars en vrienden). Ergens in 2017 bezocht ik met Ans Lansink en Sophie van Kempen, het kleine ‘hometeam’ van Challenging Changes, in Galerie Agnes Raben de presentatie van een kunstenaarsboek van Thomas Verbogt.  De boekontwerper van Challenging Changes liet zich – overigens in alle bescheidenheid – ontvallen, dat zij ook wel eens een bibliofiele editie wilde maken. Die gedachte heb ik in mijn oren geknoopt, en er weer uitgehaald kort nadat de toekenning van de ISWA Publication Award openbaar werd gemaakt. De waardering – zo dacht ik hardop – moet ik delen met de mensen en instellingen, die Challenging Changes financieel of anderszins mogelijk hebben gemaakt: de leden van de ‘Editorial Board’ met Jan Storm voorop, de sponsoren en enkele bedrijven, die zonder een letter gezien te hebben een fors aantal boeken bestelden.

Over een passend geschenk hoefde ik niet lang na te denken: de toevals- en genadetreffers leidden vrijwel vanzelf tot het besluit om de voordracht over de Toren van Babel (1998), die een van de meest gelezen teksten op www.adlansink.nl  blijkt te zijn, te actualiseren en om te zetten in een negental columns over de mythe en moraal van het in Genesis 11 genoemde (dus) Bijbelse bouwwerk. Harrie Gerritz en Sophie van Kempen deelden meteen mijn uitdaging en boden inhoudelijke en enthousiaste medewerking. De veelzijdige kunstenaar uit Wijchen zegde twee toepasselijke zeefdrukken toe, en Sophie, de even bescheiden als doortastende boekontwerper zorgde voor een bijzondere vormgeving. Zij vertaalde de negen bouwlagen (of zij het vensters?) van Harrie Gerritz’ vesrie van de Toren van Babel in een boek, dat zowel kijkers als lezers zal verrassen. De Nijmeegse drukkers – DPN-Rikken Print en Kurtface – hebben een fraaie prestatie geleverd door een mooie afwerking van Sophie’s ‘vondsten’: uitsneden in de witte pagina’s en witte zeefdruk van de columns op blauwe bladzijden.

De Toren van Babel werd een dag voor het passeren van mijn 17^e lustrumpaal gepresenteerd in – waar kon het anders – Museumpark Orientalis. Voorafgaan aan de officiële, door Peter Zuydgeest gemodereerde boekpresentatie, bezochten de gasten een deel van het park met de door Rob Verwer en Meg Mercx in 2017 opgerichte Toren van Babel. Voor de onthulling van het ‘kunstenaarsboek’ – een met wit linnen bedekte cassette met twee zeefdrukken en een tweetalig boek van 80 pagina’s – gaf Eduard Kimman SJ met welgekozen woorden een verrassende bespiegeling over Genesis 11, daarbij zonder blikken of blozen de auteur van De Toren van Babel feliciterend met zijn 65^e (bewuste vergissing) verjaardag, en zijn boek. De overhandiging van de edities 1 tot en met 20 bood mij de gelegenheid alle mensen, die me op enigerlei wijze geholpen hebben bij de realisering van Challenging Changes in het licht van Le Souk d’Orient te zetten. Uitbundige felicitaties waren er natuurlijk ook voor de beide in Arnhem opgeleide kunstenaars Harrie Gerritz en Sophie van Kempen, en de drukkers Leo Schrijver (DPN) en Henk van de Laar (Kurt Face), die elk een staaltje van hun kunnen hebben laten zien.

‘From waste to resource hierarchy’ – Kennis delen met Ragn-Sells in Stockholm en Sätra Gård

Een jaar geleden nodigde Pär Larshans, Sustainability & Public Relations van de Zweedse Ragn Sells Group, mij uit om tijdens een mede door de Nederlandse ambassade in Stockholm georganiseerde workshop een voordracht te geven over Challenging Changes, mijn boek over de betekenis van de Ladder van Lansink voor de transitie naar circulaire economie. Mijn trip werd aangevuld met werkbezoeken aan de hoofdvestiging van Ragn Sells in Sollentuna, de immense stort- en recyclingvoorziening in Sätra Gård en de researchfaciliteiten van EesyMining in Uppsala. Tussen de bedrijven door was er alle ruimte voor kennisdeling, met name over de ombouw van de afvalhierarchie in een op herwinning van materialen gebaseerde voorkeursvolgorde.

Mijn presentatie en de boeiende discussies was Pär Larshans zo goed bevallen, dat hij mij tijdens ontmoetingen in Amsterdam en Antwerpen voor 2019 een nog pittiger Scandinavisch programma voorstelde: twee presentaties op 23 en 24 mei in Stockholm en Sätra Gård (Upplands-Bro), een workshop op 12 juni bij de Nederlandse ambassade in Stockholm, en op 13 augustus een voordracht tijdens een congres in Arendal (Noorwegen). Door het enthousiasme van de medewerkers van Ragn Sells en de fijne samenwerking met Graham Aid bij de invulling van de hoofdlijnen voor de ‘resource hierarchy’ aanvaardde ik graag de eervolle invitaties.

Op 23 mei was het zover: de vroege tocht naar Schiphol, om na een voorspoedige vlucht met SAS tegen twee uur in Stockholm aan te komen. De vrije uren waren voldoende om na een korte rust nog even de benen te strekken. In het Scandic Anglåis Hotel – ook in 2018 pleisterplaats – begon om 17.30 uur de Ragn-Sells’s Dinner Meeting met een inloopborrel, waarna Group CEO Lars Lindén de veertig gasten, voornamelijk uit het Zweedse bedrijfsleven, welkom heette. Vervolgens gaf Pär Larshans een overzicht van het programma, en de bedoeling van de workshop. Mijn oude laboratoriummotto: werk niet aan de eettafel, eet niet aan de werktafel kon even de prullenbak in. 

Een aandachtig gehoor volgde mijn presentatie over de gedeeltelijke ombouw van de afvalhierarchie naar een op secundaire en tertiaire grondstoffen gericht ketenbeheer. Vervolgens deelde Graham Aid zijn visie over de criteria functie, tijd en plaats, die we in 2018 in een koffiepauze samen hadden bedacht, om het thema van de waarde-creatie bij circulaire economie in en aan te vullen. Terwijl het hoofdgerecht werd opgediend, beantwoordden Graham en ik vragen over de betekenis van ‘inclusief’ systeemdenken, de rol van de politiek en het belang van strakke wetgeving. Na het hoofdgerecht volgden korte presentaties over de terugwinning van zouten en over de relatie tot de UN Sustainable Development Goals. Tijdens de koffie mochten de zes tafels onderling discussiëren, om kernpunten te formuleren voor de afronding van de meeting.

Op 24 mei was het vroeg uit de veren: om precies te zijn om zes uur, omdat Pär Larshans zich om half acht zou melden om Kaj Embren en mij naar Satra Gard te rijden. Vanwege de livestream van Framtidsdagen moesten wij om half negen in het conferentie-oord van Ragn Sells zijn. Dat lukte wonderwel, ondanks de verkeersdrukte in Stockholm. In Satra Gard was er genoeg tijd om nader kennis te maken met enkele gasten en niet te vergeten met Erik Sellberg, chairman of Ragn-Sells, mede-eigenaar en kleinzoon van de oprichter van het familiebedrijf. Om precies negen uur volgde de aftrap door Pär, waarna Graham Aid en ik in dezelfde volgorde als de avond tevoren voor een volle zaal onze voordrachten hielden. De veelal jonge, door de Ragn Sells Research Foundation uitgenodigde  – gasten waren een en al oor, ook gelet op de vragen. Framtidsdagen  is Zweeds voor Toekomstdagen: een jaarlijkse bijeenkomst over innovatie in alle facetten van de ‘waste- and resource chain’. 

Bij het verleggen van de focus van lineaire afvalverwerking naar circulair ketenbeheer, blijven de kernelementen van de afvalhierarchie – preventie, hergebruik en recycling – essentieel. Hoge recyclingpercentages zijn daarbij niet het hele verhaal. Wat met herwonnen materiaalstromen gedaan wordt telt ook. Blijft intrinsieke waarde behouden en wordt nieuwe waarde gecreëerd? Naast vergroting van opbrengst vvraaat optimalisering van hergebruik ook een goede kwaliteit van secundaire grondstoffen. Die voorwaarde vereist ‘system thinking’: inclusief denken en handelen van alle keten-partijen. De overheid moet met wetgeving en financiële instrumenten circulaire economie faciliteren. De gasten van Framtidsdagen 2019 worstelden wel met het voortouw: overheid of bedrijfsleven. 

Hoewel de ‘waarheid’ – in dit geval de keuze tussen het primaat van overheid of bedrijfsleven – meestal in het midden ligt, is de weg naar gehele of gedeeltelijke circulariteit vanwege de criteria van tijd, functie en plaats te gecompliceerd voor een rechttoe-rechtaan ‘routemap’. Daarom hield ik het bij Framtidsdagen 2019 op gedeelde en naar gelang het thema wisselende verantwoordelijkheid van overheid en bedrijfsleven. De Zweedse connectie met de Ragn Sells Group leverde opnieuw leergeld op, dat ik over enkele weken in Zweden en later in Noorwegen kan uitgeven. En wellicht in Nederland, want ook daar lonkt Framtid: de toekomst, die van en voor iedereen is.

Van Berchmanianum naar Toren van Babel

Wie, al dan niet bij toeval, het fietspad vanaf de Houtlaan naar het universiteitsterrein inslaat en vervolgens de afslag neemt naar de Heyendaalseweg komt langs de tuin van het Berchmanianum, het vroegere opleidings- en later verzorgingshuis van de Nederlandse Jezuïeten. Na de verkoop van het karakteristieke gebouw met de omvangrijke tuin aan de Radboud Universiteit is het Berchmanianum omgetoverd tot een fraaie zetel van het College van Bestuur en aanpalende diensten. De ruime tuin is letterlijk en figuurlijk geopend: de hekken zijn verdwenen, net zo als enkele bomen en struiken, waardoor de ruimtelijke werking is versterkt.

De achterzijde van het Berchmanianum is waarschijnlijk bij weinig mensen bekend. De begroeiing langs de Heyendaalseweg ontnam het zicht op de half gesloten binnenplaats met het ritme van achtergevels en toren. De nieuwsgierige fietser of wandelaar ziet nu op enige afstand een extra toren: een merkwaardige spits, die oprijst vanaf de grond. Dichterbij gekomen blijkt die spits een driedimensionale structuur te zijn: een nieuwe, tegen het oude Berchmanianum ‘aangeplakte’ ingang van het bestuursgebouw: een scherp contrast met de klassieke raampartijen aan weerszijden van de ingang. 

Toeval: dat woord schiet mij ook te binnen, omdat de toren, die geen toren blijkt te zijn veel weg heeft van de door Harrie Gerritz ontworpen en door Sophie van Kempen vormgegeven toren, die – zij het met vensters  – model staat voor de Toren van Babel: een bundel van negen columns over de mythe en moraal van het in Genesis 11 genoemde bouwwerk, dat al eeuwenlang symbool voor staat voor hoogmoed en spraakverwarring. Met zijn drieën creëerden wij onlangs  het ‘kunstenaarsboek’ De Toren van Babel – Allegorese en Iconografie. Met die bibliofiele uitgave in gelimiteerde ga ik de personen en instellingen bedanken, die Challenging Changes – het boek over de verbinding van afvalhierarchie en circulaire economie – hebben gestimuleerd en financieel mogelijk gemaakt.

De gedachte aan een ‘kunstenaarsboek’ leefde al langer. Maar in Kuala Lumpur, waar Challenging Changes tijdens het World Congress van de International Solid Waste Association onderscheiden werd met de eervolle ISWA Publication Award 2018 wist ik het zeker: de Toren van Babel – zo dacht ik onder en op de befaamde Petronas Twin Towers – zou een mooi geschenk zijn voor Jan Storm en zijn ‘tochtgenoten’ bij de ondersteuning van het in 2015 begonnen project. Wat trouwens ook telt, dat is de eendrachtige samenwerking met Sophie van Kempen en Harrie Gerritz, die betrokken waren bij de totstandkoming van Challenging Changes, Sophie voor omslag en vormgeving; en Harrie – destijds op verzoek van Attero – voor de vertaling van de ‘Ladder van Lansink’ in een kleurrijke zeefdruk, die op de omslag van Challenging Changes is terug te vinden.

Waarom de Toren van Babel, zo vroeg laatst een onbevangen outsider? Welnu, in 1998 mocht ik in het Bijbels Openluchtmuseum – nu Museumpark Orientalis – de tentoonstelling ‘De waanzin ten top’ openen. De wisselwerking tussen hoogmoed, die ten val komt en politiek, waarvoor vallen en opstaan bekende woorden zijn, bood volgens toenmalig directeur Jan van Laarhoven aanknopingspunten. Mythe en moraal van de Bijbelse toren blijven intussen actueel. Vandaar de actualisering in een negental columns, en een bescheiden boodschap voor halve en hele verstaanders. Harrie Gerritz maakte een tweetal toepasselijke zeefdrukken, en Sophie van Kempen een spannende lay out, een ‘life’ beschouwing waard. Op 5 juni 2019 wordt De Toren van Babel gepresenteerd in Museumpark Orientalis. Liefhebbers van bibliofiele edities kunnen vanaf 6 juni terecht bij Boekhandel Dekker & van de Vegt en enkele dagen later waarschijnlijk ook bij het Kunstmagazijn in Brakkestein.

Het Gezicht van Nijmegen en De Kaaisjouwer

Kunst en politiek: dat is een moeizame verhouding, vooral wanneer de openbare ruimte in het geding is. Ik herinner me het debat in de Nijmeegse Gemeenteraad, begin jaren zeventig, over de Blokken van Struycken. De aankoop werd met een meerderheid van een paar stemmen beslist. Vrijwel alle fracties – het waren er toen maar vijf – stemden verdeeld. De Blokken van Struycken doorstonden gelukkig de politieke smaak-test, zij het op het nippertje. Een andere publieke blikvanger, waarbij ik nauw betrokken was – de Zonneboom van Andreas Hetfeld – bleef een smaaktest bespaard, ook al moesten Andreas en ik kritiek van de Commissie Beeldkwaliteit weerleggen voordat we in 2012 het met steun van bedrijfsleven en gemeente Nijmegen gerealiseerde kinetische kunstwerk bij Station Heyendaal en het ROC Technovium mochten plaatsen.

Nu Andreas Hetfeld met volle overgave hart, hoofd en handen inzet voor de realisering van het Gezicht van Nijmegen – het meer-mans-grote masker, dat aan de Spiegelwaal gaat verrijzen – is in de oudste stad van Nederland een discussie losgebarsten over een ander beeld, dat in de openbare ruimte gestalte moet krijgen. Het is de Waterwolf, die na de herinrichting van de oostelijke Waalkade bezoekers moet verleiden tot een selfie, althans volgens wethouder Noel Vergunst, die met een geforceerde verwijzing naar het Romeins verleden zijn handen in het publieke vuur heeft gestoken voor dit even artistieke als discutabele project. Zit Nijmegen echt te wachten op een Waterwolf met Romeinse halsband, zo vraagt menig kunst- en stad-lievende burger zich af. Waarom krijgt de Kaaisjouwer van Margriet Hovens geen plaats op de plek, waar de arme zakkendragers hun zware werk ooit verrichtten?

Trouwens, het Gezicht van Nijmegen – resultaat van een artistieke wedstrijd ter opluchting van  het gebied rond de Spiegelwaal – zou evenmin op de oostelijke Waalkade misstaan, niet ver van het Valkhof, waar het originele Romeinse masker te bezichtigen is. De Commissie Beeldkwaliteit beoordeelt elk project op eigen merites, veelal kritisch en met ongedachte invalshoeken, zo weet ik uit ervaring. De Hommage aan de Sint Steven van kunstenaar en ex-prins Toon Heijmans, te bewonderen schuin tegenover het Stadhuis, was volgens de Kunstcommissie te anekdotisch. De commissie vergat dat carnaval anekdotische trekken heeft. Maar de bronzen schepping van Toon Heijmans staat er wel, sinds 2006. Zelfs unanieme adviezen van bevoegde commissie kunnen dus in de wind geslagen worden.

Zou dat ook kunnen met de Waterwolf van de Space Cowboys, een kunstenaarsduo uit Deventer ? Dat valt te bezien, nu de opdrachtgever en de vergunningverlener samenvallen in hetzelfde bestuursorgaan: het College van B & W, dat overigens wel – en niet alleen om financiële redenen – het oordeel van de Gemeenteraad zou kunnen vragen. De artistieke inhoud telt, de historie evenzo maar ook de vraag welke projecten wel en niet op financiele steun mogen rekenen. De afloop van een raadsdebat staat evenmin vast. Kijk maar naar vroeger, toen de Blokken van Struycken op de agenda stonden. Goede raad is duur, letterlijk en figuurlijk. Vandaar een poging tot een bescheiden aanbeveling in de vorm van een persoonlijke hitlijst: 1: Het Gezicht op Nijmegen; 2: De Kaaisjouwer; 3: De Waterwolf met toebehoren. Een geruststelling: alle beelden zijn ‘selfieproof’.