Hoe herinneringen aan Kerstmis 1944 de blijde boodschap van 2021 maken tot een bundel trefwoorden voor 2022

Tijdens de Kerstdagen van 2021 dacht ik af en toe terug aan Kerstmis 1944. De afstand tussen toen en nu bedraagt zeven-en-zeventig jaar, toevallig zeven maal elf, twee getallen met meer dan een symbolische betekenis. Kunstenaar Han Klinkhamer leerde mij ooit, dat toeval niet bestaat, maar genade wel. Zal ik het dus maar op genade houden, dat in 2022 bijna alles goed komt, zoals dat in 1945 ook het geval was? Toegegeven: het ene jaar is nooit het andere, en evenmin het betere.  Van de in meer opzichten donkere dagen van Kerstmis 1944 herinner ik me het tekort aan voedsel, de angst voor razzia’s, de thuislessen door mijn ouders. Ik herinner me ook – het was mijn elfde levensjaar – de lange voettocht naar de Nachtmis in de Sint Franciscus Xaveriuskerk in Amersfoort, waar ons gezin na de evacuatie uit Arnhem beland was. Kaarsen opsteken, kerstliederen zingen, de liturgie vieren: dat kon in 1944 wel, maar nu niet. Want de pandemie hield ook de kerken in haar greep, juist nu meer mensen behoefte hebben aan gezamenlijke vieringen. 

Avond- en nacht-missen waren nu onmogelijk, en dagmissen spaarzaam. In Nijmegen-Noord – het vroegere Lent – waren de kerkdeuren zelfs alle dagen en uren gesloten. Aartsbisschop Wim Eijck had alle missen verboden, volgens Eduard Kimman SJ een vorm van pastoraal stalinisme. De Bossche bisschop Gerard de Korte liet zijn parochies enige vrijheid. Is het toeval dat de Waal de grens van de bisdommen is of is het een vorm van historische of geografische genade? Hoe het ook zij: Nijmegenaren konden in de Petrus Canisiuskerk kiezen uit Eucharistievieringen om 9:30, 10:30 en 11:30 uur, met inachtneming van de strenge coronaregels, maar ook met muziek en zang. De kerkgangers merkten tot hun verwondering, dat ook binnen drie kwartier een even ingetogen als feestelijke Kerst-dagmis mogelijk was. In zijn preek ging pastoor Eduard Kimman ook in op de overeenkomst tussen de vrijheidsbeperking in de oorlogsjaren, in het bijzonder 1944 en de belemmeringen in het sociale verkeer, zoals die nu veroorzaakt worden door de overigens noodzakelijke coronamaatregelen.

• 

• 

• 

De verkondiging van de ‘vreugdevolle boodschap, die bestemd is voor het hele volk: heden is u een Redder geboren’ bood een goed aanknopingspunt voor de pastorale oproep om vreugde en verdriet te delen, verantwoordelijkheid te ervaren als een gezamenlijk opdracht, en de vreugdevolle boodschap door te geven, in navolging van beeldhouwers, schilders, grafici schrijvers, dichters en niet te vergeten beoefenaren van de volkskunst, waar ook ter wereld. Het Kerstevangelie volgens Lucas 2, 1-14 begint overigens met de volkstelling, waartoe keizer Augustianus besloten had, en waaraan Jozef met Maria zijn zwangere verloofde, gehoor gaf. Ongetwijfeld zal ook toen het keizerlijk besluit verzet hebben opgeroepen, zoals nu het coronabeleid de samenleving verdeeld houdt. Of destijds ook sprake was van polarisatie en tweedracht valt uit de Heilige Schrift niet op te maken. Maar de passage Hemelse heerschare Eer aan God in den hoge en op aarde vrede onder de mensen in wie Hij welbehagen heeft sterkt mij in de overtuiging, dat de verkondiging van de vrede de kern van het Kerstgebeuren is. Opvallend genoeg riepen Paus Franciscus en Koning Willem Alexander in hun Kerstboodschappen ook op tot een echte dialoog, tot onderlinge verbondenhed en tot het slechten van tegenstellingen (die overigens al voor de pandemie voel- en zichtbaar waren). 

Overigens maakte op eerste Kerstdag vooral de eerste lezing uit de profeet Jesaja vonken van ontroering bij mij los, door de inhoud en de woordkeus. 

Het volk dat wandelt in de duisternis, ziet een helder licht: een glans straalt over hen, die wonen in het land van de dood. Gij hebt hun blijdschap vermeerderd, hun vreugde vergroot. Voor uw aanschijn zijn zij vrolijk als mensen die opgewekt zijn bij de oogst, of jubelen bij het verdelen van de buit. Want het juk dat zwaar op hem drukt, het blok dat ligt op zijn nek, en de stok van zijn drijver hebt Gij stuk gebroken als in de dagen van Midjan. Want een kind is ons geboren, een zoon werd ons geschonken: hem wordt de macht op de schouders gelegd, en men noemt hem: wonderbare raadsman, goddelijke held, eeuwige vader, vredevorst.

Jesaja bood een vooruitblik op wat in de Kerstnacht te gebeuren stond met Joseph en Maria, voor wie geen plaats was in de herberg. Daarom legde zij haar eerstgeborene in een kribbe. Die eenvoudige, maar tegelijk verstrekkende gebeurtenis is intussen ontelbare malen verbeeld, veelal gemodelleerd naar de lokale komaf van de (volks)kunstenaar, of opdrachtgever, in enkelvoud en veelvoud, van allerhande materialen, in alle tijden. De kerstkribbe heeft niet voor niets decennia en eeuwen overleefd, en houdt de gedachte aan de oorsprong van het christendom levend. 

Een rondtocht door het gevarieerde Rijk van Nijmegen leerde, dat tijdens de Kerstdagen van 2021 heel wat kerken de deuren hadden geopend om de door de lockdownn geknotte samenleving de gelegenheid te bieden door een blik op de Kerstgroep blijde boodschap te ervaren en door te geven. Het bezoek aan de inmiddels ook buiten ijmegen befaamde Kribjesroute Hees leerde, dat nog altijd veel mensen het Kerstverhaal en de daaraan verbonden trefwoorden tot zich willen nemen, inclusief de trefwoorden, die voor mij aan de blijde boodschap zijn verbonden. Ik denk aan vrede, vreugde en vriendschap; vervolgens aan liefde, verbondenheid en genegenheid; ook aan zorgzaamheid, barmhartigheid en goedertierenheid; en tenslotte noem ik rechtvaardigheid en saamhorigheid. Laten we elkaar vasthouden in goede en minder goede tijden, met deze bundel trefwoorden. Zij blijven gelden niet alleen de komende dagen en weken, maar ook in 2022, na een jaarwisseling waarin een in meer opzichten bewogen jaar wordt afgesloten.